طبق قواعد اصولی، اصل اولی در همه اشتغالات سرگرم کننده و تفریحی اعم از گونه های مختلف ورزش، بازی، طنز، فکاهی، شوخی ، مسابقات، مشاهده برنامه های سرگرم کننده، مطالعه مطالب مفرح و … «اباحه» است. به عبارت دیگر، عنوان تفریح و سرگرمی فی نفسه و بالذات موضوع و متعلق هیچ کدام از احکام چهارگانه (وجوب، استحباب، حرمت، کراهت) قرار نمی گیرند. بنابراین ترتب هر حکم بر عنوان تفریح و سرگرمی با مصادیق متکثری که عرفا در ذیل آن جای می گیرند، تابع عوارض، ویژگی ها، مقارنات، ملزومات، اغراض، احوال، نتایج و آثار و تحقق عناوین ثانوی است که بالطبع احکام متناسب را اقتضا می کند.
بر این اساس، سرگرمی و تفریح به عنوان فعل، در صورتی که مقترن و مقارن با مفسده شرعی یا عقلی همچون ارتکاب معصیت، نقض حریم های اخلاقی، اضرار به نفس، بازماندن از وظایف واجب، تعدی به حریم و حقوق دیگران، تضییع عمر، تحمیل هزینه های مسرفانه و امثال آن باشد ، لهو و حرام و در صورت عاری بودن از مفسده یا بالاتر از آن، تامین منافع و مصالح شرعی و عقلی و تولید آثار و نتایج قابل توجه همچون درمان بیماری، تجدید قوام، تمدد اعصاب، کسب نشاط روحی، انصراف توجه از اشتغالات فرساینده، تقویت قوای جسمی، پرکردن اوقات فراغت، حصول آمادگی برای انجام امور مهم و … باشد مستحب و بلکه در مواردی واجب خواهد بود. از این رو سرگرمی و تفریح به اعتبارات مختلف مشمومل احکام پنج گانه تکلیفی است. و در صورت شک در حکم نیز به اصل عملی یعنی «برائت» تمسک می شود.
لازم به ذکر است که در منابع دینی(منابع درجه اول) و به تبع آن در منابع معرفت دینی (منابع درجه دوم) مفاهیم و واژگان متعددی در معرفی اشتغالات سرگرم کننده و تفریحی به کار رفته است. برخی از مفاهیم مستعمل همچون لهو، لعب، لغو، تفریح و تفنن، عام و ناظر به همه مصادیق، و برخی همچون طنز، مزاح، شطرنج، زفن(رقص) و غنا، خاص و ناظر به برخی مصادیق اند؛ برخی همچون ملاهی(آلات موسیقی)، مزامیر(سازها) و طبول(دهل ها)، اوتار و دفوف، ناظر به ابزارها و آلات ایجاد سرگرمی در گذشته و برخی همچون ضحک، تبسم، فرح، سرور، ابتهاج، التذاذ و حظ، ناظر به آثار و نتایج روانی منبعث از اشتغالات سرگرم کننده و تفریحی اند.
آنچه بیشتر با اقتضائات این مطالعه و اهداف منظور آن تناسب دارد، بررسی مفاهیم عام و عناوین کلی و جامعی است که صراحتا و تلویحا در همه مواضعی که رویکرد فقهی به موضوع اتخاذ شده، انعکاس دارند. عام ترین عناوین واسطی که معمولا به تبع و پس از تعلق آن، موضع فقهی متناسب اتخاذ می شود و غالبا به هنگام تشریح دیدگاه موافق و مخالف شرع، بدان استناد شده است و اساسا تعیین و تنقیح حوزه معنایی آنها در روشن شدن موضوع دین نقش مهمی دارد عناوین پنج گانه قرآنی لهو، لعب، لغو، باطل(عبث) و قول زور است.
در اینجا، به توضیح لغوی و فقهی این واژگان پرداخته می شود و با الهام از دیدگاه های لغت شناسانه و تفسیری، چگونگی اندارج سرگرمی و تفریح به عنوان نوعی اشتغال ارادی و اختیاری و قاعدتا پذیرای احکام وضعی و تکلیفی، تحت عناوین فوق، مورد بحث و بررسی واقع شود.
در این نوشتار ابتدا به تعیین قلمرو معنایی این مفاهیم و نسبت آنها با مقوله سرگرمی پرداخته می شود و سپس سرگرمی و تفریح در آیات و روایات مورد بررسی واقع می شود و در آخر به فتاوا و کلمات فقهاء نسبت به این موضوع اشاره خواهد شد…
ادامه دارد…
منبع: کتاب سرگرمی رسانه ای- با رویکردی اسلامی- ارتباطی به سرگرمی در سیمای ملی، سید حسین شرف الدین، انتشارات موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی (ره)، چاپ اول ،1394 قم
نگارنده : عسکر درخشان دوست