موضوع ادله حرمت بازی با آلات قمار بدون برد و باخت و نقد آنها
جلسه ششم 98/07/08 تقریر حجت الاسلام عسگر درخشان دوست
در مورد بازی های رایانه ای ، فعلا آن نوعی محل بحث است که حالت قماری دارد و به گونه ای طراحی شده است که کاربر اگر بخواهد بازی کند باید مبلغی را پرداخت کند و حالت برد و باختی است و غیر از این امکان ندارد و هم چنین بازی های که می توان استفاده غیر قماری کرد اما غالب و رایج در بین مردم حالت قماری است و وقتی نام برده می شود ذهن مردم به سمت ابزار قمار می رود و این ها حکم قمار را دارند.
حکم اینگونه بازی های رایانه ای که برای کاربرد قماری و برد و باختی استفاه می شوند روشن و مشخص است. اما بحث در جایی استکه کاربر از اینگونه بازی ها برای کاربرد غیر قماری استفاده کند. حال باید دید این بازی ها در این حالت چه حکمی دارد ؟
در این جا باید در ادله، سراغ الات قماری برویم که بدون قمار مورد استفاده قرار می می گیرند. برخی علماء قائل به حرمت شدند و ما می خواهیم ببینیم در بازیها هم تطبیق می شود یا نه؟ و باید سراغ ادله برویم .
باید دید دلیل تحریم فقیه چیست؟ اگر روایاتی باشد که استفاده کردن از ابزار قمار را به ای نحو کان حرام بداند در بازی ها رایانه ای هم استفاده کردن برای غیر قمار جایز نیست اما ما این را بررسی کردیم و همه ادله را رد کردیم و دلیل ما چیز دیگری بود و آن اینکه استفاده از الات قمار ترویج حرام است و ترویج قمار و فساد است و در قالب قاعده کلی فقهی بگوییم هر چیزی که ترویج و زمینه ساز و اشاعه گناه باشد حرام است. و اگر این دلیل باشد در این صورت باید اینگونه جواب دهیم که اگر ابزار قمار باعث ترویج حرام شود حرام است وحکم مقید می شود و بازی رایانه ای که در غرب و در کشور های اسلامی برای قمار استفاده می شود این حرام است. حال اگر شخصی بخواهد بررسی کند که این بازی چه مشکلاتی دارد و چه جذبه های دارد در این صورت حرام نیست ولو اینکه با بازی سرگرم شود تا مشکلات آن را بفهمد و یا جذبه های ان را بیابد در این صورت مثل کتب ضلال است. و حکم به اندازه دلیل مقید می شود و یکی از ارکان حکم دادن در مسائل جدید شناخت دلیل احکام است و ما تنها این دلیل را یافتیم.
با وجود این برخی خواستند از برخی ادله استفاده کند که مطلقا استفاده از ابزار قمار حرام است.
مفید ثانی روایتی نقل می کند[1]:
أَخْبَرَنَا ابْنُ الصَّلْتِ، قَالَ: أَخْبَرَنَا ابْنُ عُقْدَةَ، قَالَ: أَخْبَرَنِي عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ أَبُو الْحَسَنِ الْحُسَيْنِيُّ قِرَاءَةً عَلَيْهِ، قَالَ: حَدَّثَنَا جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى، قَالَ: حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَلِيٍّ، قَالَ: حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ مُوسَى، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ جَدِّهِ، عَنْ آبَائِهِ، عَنْ عَلِيٍّ (عَلَيْهِمُ السَّلَامُ)، قَالَ: كُلُّ مَا أَلْهَى عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ فَهُوَ مِنَ الْمَيْسِرِ.[2]
وجه دلالت این روشن است.
هر چیزی که موجب بازداشت از ذکر الهی باشد قمار است. حال تطبیق بر بحث ما اینگونه است سرگرم شدن با الات قمار بدون بازی قماری ، این هم موجب بازداشتن از ذکر الهی است با این صغری و این کبری که هر چیزی که موجب بازداشت از ذکر الهی است میسر است و میسر حرام است نتیجه این می شود که قمار هم حرام است.
حال سوال این استکه اگر این الات را در غیر قمار استفاده کنید ایا انسان را از ذکر الهی بازمی دارد. یا نه؟
جواب این روایت: هر لهوی که حرام نیست. به این عنوان که هر چه از ذکر الهی بازدارد این حرام نیست اگر لهو انسان را از ذکر واجب باز دارد در ان صورت حرام است. لهوی که انسان را از قران خواندن یا نماز مستحب خواندن و دعا کردن باز می دارد حرام نیست و گرنه مباحات هم حرام است. یا فیلم نگاه می کنید یا به جنگل نگاه می کنید احدی نگفته است که اینها حرام است چرا که اصل یاد الهی واجب نیست بلکه مثل نماز واجب و روزه و … واجب است و احدی به اطلاق این ملتزم نشده است و در اینگونه روایت بیان شد که لهو در مورد الات موسیقی و قمار و چیزهای است که در زمینه خود استفاده می شود یعنی همان الات فساد و آنها داخل در فساد می شود و لذا دلالت آن کافی نیست.
و از نظر سندی هم این روایت ضعیف است. چند مجهول در سند این روایت است . ابن صلت را برخی توثیق کردند اما ضعیف است، علی بن محمد بن علی حلبی مجهول است جعفر بن محمد مجهول است. از اینرو این روایت قابل استناد نیست.
بله این روایات در حد علم اخلاق و در تذکرات اخلاقی درست است که کسی که دنبال فضائل اخلاقی است اینها را باید ترک کند.
دلیل دیگر: روایتی که نقل شده است از فضیل:
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَاصِمٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِسْمَاعِيلَ الْمِيثَمِيِّ عَنْ رِبْعِيِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنِ الْفُضَيْلِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ع عَنْ هَذِهِ الْأَشْيَاءِ الَّتِي يَلْعَبُ بِهَا النَّاسُ النَّرْدِ وَ الشِّطْرَنْجِ حَتَّى انْتَهَيْتُ إِلَى السُّدَّرِ فَقَالَ إِذَا مَيَّزَ اللَّهُ بَيْنَ الْحَقِّ وَ الْبَاطِلِ فِي أَيِّهِمَا يَكُونُ قُلْتُ مَعَ الْبَاطِلِ قَالَ فَمَا لَكَ وَ لِلْبَاطِلِ.[3]
دلالت روایت بر حرمت: از گفتن باطل و قرار دادن بازی در باطل حرمت را به دست می اوریم و از بازی کردن، مطلق بازی را برداشت کردیم از اینرو دلالت خوب است.
نقد استدلال:
از دو جهت استدلال ایراد دارد:
- سندی: سهل بن زیاد کثیر روایت است و توثیقات او بیشتر از تضعیفات او است و به نظر ما قابل اعتماد است اما عبدالله ابن عاصم مجهول است.
- دلالتی : وارد بودن یک فعل در باطل به معنای حرمت نیست و باطل اعم از حرمت و کراهت است. زیرا موارد زیادی در عرف و شرع داریم که جزء امور باطل است و علتش این است که باطل معنای مختلفی دارد و لذا هر باطلی به معنای حرام نیست بلکه گاهی به معنای حرام و گاهی به معنای لغو و گاهی به هر چیز بی ثبات باطل می گویند.
در اینجا هر چیزی که منقصت دارد و مرجوح است باطل است و هر چه رجحان دارد حق است.
در اینجا سوال از امام سوال از بازی نیست و بحث در ابزار است و اینکه استفاده از این ابزار توسط شخص چه حکمی دارد؟ حال تطبیق بحث مورد نظر بر روایت این می شود که ایا استفاده از بازیهای رایانه ای قماری در غیر قمار طبق این روایت جایز است یا اینکه جایز نیست.؟ (شیخ انصاری در بحث غنا[4]، کلام اقای خویی[5])
با استفاده از قرینه های مثل راوی و قران معلوم است که مراد از بازی، ابزار است نه خود قمار. چرا که حرمت قمار امر مسلمی بوده است و اگر سوال از بازی باشد استفاده از بازی در غیر قماری است نه قماری.
روایت دیگر:
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ عُقْبَةَ عَنِ ابْنِ بُكَيْرٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ سُئِلَ عَنِ الشِّطْرَنْجِ وَ عَنْ لُعْبَةِ شَبِيبٍ الَّتِي يُقَالُ لَهَا لُعْبَةُ الْأَمِيرِ وَ عَنْ لُعْبَةِ الثَّلَاثِ فَقَالَ أَ رَأَيْتَكَ إِذَا مُيِّزَ الْحَقُّ مِنَ الْبَاطِلِ مَعَ أَيِّهِمَا يَكُونُ قَالَ قُلْتُ مَعَ الْبَاطِلِ قَالَ فَلَا خَيْرَ فِيهِ.[6]
نقد روایت:
- سند این روایت مشکلی ندارد. اما در دلالت مشکل دارد چرا که امام، باطل را به «خیری در آن نیست» معنا می کند و امام می خواهد فرد را به جایی بفرست که خیر در آن باشد یعنی خودت بفهم اگر دنبال خیر هستی دنبال این نرو و اگر وجوب از آن هم فهمیده شود وجوب شرطی است و نفی خیر و باطل اعم از حرمت و کراهت است.
بحث دیگر این است که روایت در مورد شطرنج است و راوی ما برایش روشن است که بازی قماری با شطرنج حرام است و این بازی غیر قماری است.
امام سوال از حق و باطل می کند. اگر بازی قماری باشد که طبق ایه قران، معلوم است که باطل است و نیاز به سوال از حق و باطل است. و لذا معلوم است که بازی غیر قماری است.
رویات دیگر:
وَ فِي الْخِصَالِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنْ أَبِيهِ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ عُقْبَةَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ ابْنِ أُخْتِ أَبِي مَالِكٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ عَبْدِ الْوَاحِدِ بْنِ الْمُخْتَارِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ اللَّعِبِ بِالشِّطْرَنْجِ- فَقَالَ إِنَّ الْمُؤْمِنَ لَمَشْغُولٌ عَنِ اللَّعِبِ.[7]
جواب این روایت این است که برای مومن درجات بالای ایمان را بیان می کند و علاوه بر شطرنج، امام جواب از لعب را هم داد و اینکه مومن از بازی کردن دوری می کند ولذا حرمت از آن در نمی اید و این روایات که شیخ موید اورد حکم حرمت از آنها درنمی اید و اینها موید هم نیستند و بلکه موید جواز است و لذا امام می فرماید صلاحیت ندارد و برای مومن درست نیست.
دلیل دیگر برای عدم جواز:
برخی برای تحریم ابزار قماری سراغ مطلقات رفتند و از روایاتی مثل قمار حرام است استفاده کردند و وقتی قمار حرام باشد ابزار آن هم حرام است و روایات به صورت مطلق بیان کردند که قمار چه برد و باختی و چه بدون برد و باخت حرام است.
نقد این استدلال:
جواب اول: مطلقات انصراف دارند به ابزار در بازی برد و باختی. هر چند ما این انصراف را نپذیرفتیم.
جواب دوم: بازی کردن با ابزار بدون برد و باخت قمار نیست از این رو مورد ما موضوعا از بحث خارج است.
اشکال: صاحب جواهر به خاطر عرف، بازی کردن با ابزار قمار را قمار می گوید ولو در بازی قماری نباشد لذا در آن تامل است.
جواب صاحب جواهر: این تسامح عرفی است و از باب مشابهت است و گرنه اینها موضوعا قمار نیست.
ما گفتیم که قمار ارکانی دارد و آن بازی، رهن و مغالبه است. تا این سه نباشد قمار صدق نمی کند لذا جواب دوم شیخ خوب است. هر چند جواب اول را نمی پذیریم چون انصراف در این جا انصراف ظهوری و استعمالی نیست.
بنابراین این نوع از بازی ها که برای قمار استفاده می شود حال یا استفاده دیگر ندارد یا اینکه غالب در قمار استفاده می شوند اینها حرام است اما اگر غالب در قمار استفاده شوند و کسی بخواهد در غیر قمار از انها استفاده کند در این مورد تنها دلیل حرمت ترویج فساد است واگر ترویج فساد رخ ندهد حرمت اینگونه بازی ها استفاده نمی شود.
[1]. شیخ انصاری، مرتضی، كتاب المكاسب (للشيخ الأنصاري، ط – الحديثة)، ج1، ص: 373
[2].شیخ طوسی، محمد بن حسن، الأمالي (للشيخ الطوسي)، ص: 336
[3] کلینی، محمد بن یعقوب، الكافي (ط – الإسلامية)، ج6، ص: 436
[4]. كتاب المكاسب (للشيخ الأنصاري، ط – الحديثة)، ج1، ص: 288
[5].« فيه أولا: أنها ضعيفة السند. و ثانيا: أنه لا ملازمة بين البطلان و الحرمة.» آیت الله خویی، ابوالقاسم، مصباح الفقاهة (المكاسب)، ج1، ص: 371
[6].کلینی ، محمد بن یعقوب، الكافي (ط – الإسلامية) ؛ ج6 ؛ ص436
[7].حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشيعة، ج17، ص: 321